Is technologie een bedreiging voor de democratie? Het antwoord ligt volgens onderzoeker en auteur Rudy van Belkom genuanceerd. En dat geeft hoop.
Hoop is een werkwoord, stelt Van Belkom. “Hoop is echt wat anders dan optimisme. Veel mensen zijn ontevreden, het wanttrouwen tegen de politiek is hoog en de opkomst bij de verkiezingen is laag. Hoop betekent dat er kansen zijn om het tij te keren en de democratie te versterken. We moeten aan de bak en er liggen obstakels op de weg, maar het kan.”
Het gevaar van technologie
Van Belkom werkt voor de Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT). In zijn nieuwste boek, Alive and Clicking, onderzoekt hij de mogelijke invloed van technologie op de democratie. “De gevaren kennen we allemaal. Denk aan nepnieuws, filterbubbels en microtargeting à la Cambridge Analytica. Maar als je kijkt naar wetenschappelijke studies, blijkt de invloed minder groot dan vaak wordt gedacht. De democratie staat er weliswaar niet goed voor, maar de schuld ligt niet alleen bij technologie. De werkelijkheid is genuanceerder.”
“Neem nepnieuws. Vooral ouders maken zich zorgen dat hun kinderen nepnieuws verspreiden. Maar wat blijkt? Jongeren herkennen nepnieuws veel sneller dan ouderen. Bovendien verspreiden oudere mensen vaker nepnieuws dan jongeren. Het effect van microtargeting wordt volgens wetenschappelijk onderzoek ook overschat. Het blijkt nauwelijks invloed te hebben op stemgedrag.”
“De filterbubbel is nog zo’n voorbeeld dat nuance nodig heeft. Je kunt zonder al te veel moeite informatie buiten je bubbel zoeken, maar mensen zoeken bewust hun eigen echokamer op. Dat is niet alleen de schuld van een algoritme. Het vermijden van tegenstrijdige opvattingen wordt in de psychologie al decennia toegeschreven aan de ‘conformation bias’. Zo’n echokamer is dus niets nieuws. Tijdens de verzuiling was dit effect misschien wel sterker dan nu.”
Dit betekent volgens Van Belkom niet dat er geen problemen zijn. Maar als we de problemen willen oplossen, zijn we er niet door alleen de algoritmen aan te passen. “We moeten onze menselijke natuur meewegen.”
Belemmeringen bij participatie
Gelukkig zijn we dus niet hopeloos verloren. Maar zoals Van Belkom zegt: er is wel werk aan de winkel. Daarbij is het belangrijk dat meer mensen zich inzetten voor een positieve toekomst van de democratie. Technologie kan hierbij helpen, maar hiervoor moet de overheid eerst de huidige belemmeringen voor burgerparticipatie wegnemen.
“Momenteel is participatie te weinig ingebed in besluitvorming. Daardoor is de inspraak beperkt en worden uitkomsten makkelijk terzijde geschoven. Dan neem je als overheid participatie niet serieus en dat is funest voor de motivatie van inwoners.”
“Het incidentele karakter van participatie is ook een probleem. Vaak is er één inspraakmomentje en dan gaan beleidsmakers weer door. Maar goede participatie is onderdeel van het hele proces, van A tot Z. Sommige mensen willen alleen meedenken aan het begin, andere met de tussenstappen of juist bij de eindfase. Als je dan maar één inspraakmoment organiseert, is participatie niet inclusief.”
Lees ook Eva Rovers’ pleidooi voor het burgerberaad.
Kansen voor digitale democratie
Een doelgroep die lastig wordt bereikt, zijn de jongeren. “Jongeren stemmen nog steeds minder vaak dan ouderen en je ziet hen vrijwel nooit op inspraakavonden”, vertelt Van Belkom. “Daaruit kun je de conclusie trekken dat jongeren niet geïnteresseerd zijn in de democratie. Maar wat interessant is, is dat bij protesten júíst de jongeren veel aanwezig zijn. Daarom is mijn conclusie dat huidige democratische tools niet aansluiten bij jongeren.”
“Naast jongeren zijn er andere minderbedeelde burgers die minder vaak deelnemen aan democratische processen. We moeten niet deze burgers proberen te veranderen, maar de mogelijkheden om te participeren. Want ook protest en activisme zijn een vorm van betrokkenheid. Dat kan waardevol zijn voor de democratie.”
Van activisme naar constructivisme
In 2014 bezette de Zonnebloembeweging het Taiwanese parlement uit onvrede over de handelsdeal met China. Via livestreams kon heel het land meekijken hoe de beweging vergaderde over het transparanter maken van de overheid en het ontwikkelen van participatietools. Na drie weken besloot de regering de handelsdeal af te blazen. Een van de protestanten, Audrey Tang, werd zelfs benoemd als minister van Digitale Zaken. Zij lanceert het succesvolle vTaiwan, waarmee burgers met behulp van digitale middelen kunnen meehelpen met nieuwe wetgeving. Een van de eerste successen is de regulering van Uber – een voorheen gepolariseerd onderwerp waar de belangen van taxichauffeurs, Uber-chauffeurs en klanten niet bij elkaar te brengen leken. Met algoritmes werd de consensus wél ontdekt.
Voorwaarden digitale participatie
De hamvraag is natuurlijk hoe we de (digitale) democratie inclusiever en rechtvaardiger maken. Van Belkom sluit zijn boek af met acht aanbevelingen.
- 1: Neem onvrede serieus. Want ruimte voor kritiek op de macht is een van de voorwaarden voor een gezonde democratie.
- 2: Heb vertrouwen in de burger en wees als overheid transparant.
- 3: Laat Big Tech erbuiten, zodat uitkomsten het publieke belang dienen en dat opgehaalde data geen inkomstenbron worden.
- 4: Zorg voor formele inbedding, want vrijblijvend met de uitkomsten omgaan is killing voor de motivatie van inwoners.
- 5: Richt participatie in als proces, zodat inwoners zowel aan het begin als het eind van besluitvormingsproces kunnen meedoen.
- 6: Maak van inclusiviteit de norm. Stem technologie dus af op de wensen van de gebruiker, in plaats van dat de gebruiker zich moet voegen naar de mogelijkheden van de technologie.
- 7: Vertrouw niet blind op technologie, zodat ook mensen kunnen participeren die niet online kunnen of willen meedoen.
- 8: Wees onvolmaakt. Timmer dus niet van tevoren je plannen dicht maar werk samen plannen uit.
Lees verder
Het is CitizenLabs missie om de lokale democratie te versterken en inclusieve, participatieve en responsieve besluitvorming mogelijk te maken. Hiervoor werken we samen met ruim 300 lokale overheden. Klik verder voor meer inspiratie.
